Istorijski razvoj procesne supervizije u sistemu socijalne zaštite u BiH- Faze istorijskog razvoja procesne supervizije u BiH

Supervizija u BiH dolazi sa poslijeratnom, međunarodnom podrškom sistemu socijalne zaštite, u okviru angažmana i aktivnosti koje se preduzimaju u organizaciji švedskih međunarodnih organizacija SWEBiH i SIDA. U tom procesu moguće je izdvojiti četiri specifične, značajne faze razvoja:

1)         Uvođenje koncepta supervizije u sistem socijalne zaštite, prva edukacija za superviziju i prva knjiga o superviziji

            Ovo je prva faza razvoja, koja se vezuje za prvo prepoznavanje potreba za supervizijom u BiH.  Obilježavaju je dva važna događaja, oba održana u Tuzli krajem XX vijeka. Prvi se odnosi na kraću edukaciju o superviziji ljekara, koju je Liljana Kaleb održala i na taj način bila prvi “predstavnik” ideje supervizije u BiH.

            Drugi događaj u svojoj osnovi ima saradnju Švedske međunarodne organizacije SWEBiH (Švedski psihijatrijski, socijalni i rehabilitacijski projekt za Bosnu i Hercegovinu), Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Geteborgu i Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Štokholmu, u pravcu podrške razvoju sistema socijalne zaštite u BiH. Na inicijativu SWEBiH-a 1998. godine je održan sastanak,  kome su prisustvovali  Lilja Cajvert, kao predstavnik Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Geteborgu, predstavnici Univerziteta u Sarajevu, Udruženja socijalnih radnika Tuzlanskog kantona i Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Tuzlanskog kantona.  Ideja je bila da se u okviru međunarodnog projekta, vođenog od strane SWEBiH, utvrdi šta je najpotrebnije za pomoć razvoju sistema socijalne zaštite i uopšte podrške socijalnim radnicima u BIH. Lilja Cajvert najprije predstavlja superviziju, a zatim obrazlaže njenu ulogu u podršci socijalnim radnicima.  Do tada se, koliko je poznato, nije spominjala supervizija u socijalnom radu i socijalnoj zaštiti.

            Kao rezultat inicijative pokrenute sa ovog sastanka, možemo izdvojiti dvije centralne aktivnosti:

1.         Prva edukacija o superviziji (1998–2000),

2.         Prva zakonska rješenja u kojima se prepoznaje mogućnost pružanja supervizijske podrške (Zakon o socijalnoj zaštiti, zaštiti civilnih žrtava rata i zaštiti porodica sa djecom Tuzlanskog kantona, 2000 ; Zakon o socijalnoj zaštiti Kantona Sarajevo, br.16/02).

3.         Prva literatura o superviziji na maternjem jeziku.

            Prva edukacija o superviziji je bila organizovana u saradnji Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Geteborgu, Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Štokholmu i Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Sarajevu (Kljajić, u Cajvert, 2001). Nastavni plan i program bio je usklađen sa programom edukacije za superviziju na Odsjeku za socijalni rad Univerziteta u Geteborgu, te vođen i realizovan od strane profesora sa geteborškog odsjeka za socijalni rad . Edukacija je obuhvatala ukupno 17 polaznika, socijalnih radnika sa višom ili visokom stručnom spremom, iz Tuzle i Sarajeva. Trajala je dvije godine, Edukacijski program je, pored predavanja, uključivao i obaveznih 44 časa supervizije na bazi ličnog iskustva, te 112 časova supervizije supervizora.  Ovaj program, koji je završen 2000. godine, iznjedrio je 17 socijalnih radnika sa diplomom o završenoj edukaciji za supervizora, izdatom od strane Geteborškog univerziteta, Fakulteta za socijalni rad. On nije rezultirao, u tom društveno- istorijskom trenutku i sam po sebi, nekim značajnim pomacima u razvoju supervizijske prakse u BiH. Tek nekoliko edukovanih, certifikovanih supervizora, sporadično i rijetko, pokušava nakon završene edukacije, implementirati supervizijsku praksu u sistem socijalne zaštite u BiH ili NVO-e koje se bave socijalnim problemima.

            Uobičajen je tok razvoja supervizije i u drugim zemljama, da prepoznavanje potrebe za supervizijom polazi od praktičara, a ne da se nameće sa institucionalnog nivoa. Bilo je potrebno vrijeme za proces senzibilizacije profesionalne i stručne zajednice za superviziju u socijalnom radu u BiH. Zato ova prva edukacija za supervizore, sama po sebi, nije imala snagu da proizvede značajnije promjene u odnosu na implementaciju supervizije u sistem socijalne zaštite u BiH. Tome posebno ide u prilog činjenica, da nastavni kadar niti jednog univerziteta iz BiH nije bio uključen u ovu edukaciju. Odsustvo profesora sa domaćih odsjeka za socijalni rad, koji bi kao dio procesa edukacije i sami razumjeli značaj i mogućnosti supervizije, rezultovalo je i odsustvom snaga iz akademske zajednice, u borbi za implementaciju supervizije u BiH. U svakom slučaju, naknadno će ova prva, uspješno završena edukacija za supervizore dati svoj doprinos razvoju supervizije u BiH, tako što će omogućiti prihvatanje Asocijacije supervizora u BiH kao punopravnog člana Međunarodnog udruženja supervizora Evrope (ANSE).  

            Prvi zakonski osnov za sprovođenje supervizije vezuje se za Zakon o socijalnoj zaštiti, zaštiti civilnih žrtava rata i porodica sa djecom Tuzlanskog kantona, donesen 2000. godine, kao dio ovog prvog “talasa supervizije” u BiH. Iako superviziju prepoznaje samo kao mogućnost, a ne dužnost i pravo, predstavlja važnu pripremnu tačku za stvaranje mjesta za superviziju u pravno-institucionalnom okviru socijalne zaštite u oba entiteta.

            Krajnji rezultat saradnje Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Geteborgu, Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Štokholmu, Odsjeka za socijalni rad Univerziteta u Sarajevu i SWEBiH-a, predstavlja prva knjiga o superviziji na maternjem jeziku (Kljajić, u Cajvert, 2001).  Riječ je o knjizi pod nazivom ‘’Kreativni prostor terapeuta- o superviziji’’, autorice Lilje Cajvert, koja je izdana 2001.godine u Sarajevu . Autorica je supervizorica i voditeljica godinu dana ranije završene prve edukacije za supervizore u BiH, sa već tada bogatim iskustvim poučavanja i treninga za supervizore, vođenja supervizijske prakse i pisanja o superviziji. Na ovaj način, stvaraju se temelji za prvo izučavanje supervizije na univerzitetima u BiH, i to 2004. godine u okviru obaveznog predmeta na IV godini studija studenata socijalnog rada, Filozofskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci. Pored toga, prvom literaturom o superviziji na domaćem jeziku, ovaj oblik profesionalne podrške se približava i njegovim potencijalnim korisnicima- socijalnim radnicima, zainteresovanim menadžerima u sistemu socijalne zaštite, kao i svim drugim profesionalcima u pomagačkim profesijama.

2)         Uvođenje supervizije u formalnu edukaciju socijalnih radnika i prva literatura o superviziji na maternjem jeziku

            U saradnji sa Univerzitetom u Štokholmu i Univerzitetom u Geteborgu, a finansirano i rukovođeno od strane međunarodnih organizacija SWEBiH i SIDA, na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci, 2000. godine otvara se Odsjek za socijalni rad. To je prva formalna edukacija socijalnih radnika u RS. Već tada se, u okviru nastavnog plana i programa, supervizija uvodi kao obavezni predmet na četvrtoj godini studija. Kasnije su uvođenje supervizije u nastavni plan i program edukacije za socijalni rad slijedili i drugi Odsjeci za socijalni rad u BiH (Univerzitet u Sarajevu: supervizija uvedena kao izborni predemt na dodiplomskom studiju 2010. godine ; Univerzitet u Tuzli: supervizija uvedena kao izborni predmet na dodiplomskom studiju 2008. godine ).

            Iako naizgled bez uticaja na razvoj supervizijske prakse, na ovaj način se supervizija predstavlja studentima socijalnog rada, budućim socijalnim radnicima, koji će kasnije “priču o superviziji” donijeti u ustanove socijalne zaštite u kojima budu radili. Kao što će se kasnije pokazati, bilo je potrebno da prođu gotovo dvije decenije, da ovi studenti, kao socijalni radnici,  podignu  “priču o superviziji” na formalni nivo javnih diskusija, organizovanih od strane Udruženja socijalnih/stručnih radnika. Naravno da ovo nipošto ne znači da su potrebu za supervizijom prepoznali samo oni koji su sa njom bili upoznati u okviru formalne edukacije. Samo želimo naglasiti ono što je i samo po sebi razumljivo – da bi se razvila svijest socijalnih radnika o potrebi za supervizijskom podrškom, oni su morali prvo biti upoznati sa tim šta supervizija uopšte jeste i šta može ponuditi.  

3)         Magistarske studije o superviziji u socijalnom radu

            Geteborški univerzitet i u ovoj fazi nastavlja svoju vodeću ulogu u razvoju supervizije u socijalnoj zaštiti u BiH, u saradnji sa Odsjekom za socijalni rad Filozofskog fakulteta u Banjoj Luci, i Odsjekom za socijalni rad Fakulteta politličkih nauka u Sarajevu.  Pored “domaćih”, u edukaciji su učestvovali i brojni međunarodni profesori i eksperti iz supervizije.  Edukacija je trajala tri godine, te pored predavanja i vježbi, uključivala je i obaveznih 100 sati supervizije na superviziju (metasupervizije), te 96 sati vođenja supervizijskih grupa (Cajvert, Branković i Grbo, 2007). Neki od rezultata ovog, sasvim sigurno najsnažnijeg “talasa” u razvoju supervizije u BiH, su:

•          27 magistara supervizije u socijalnom radu (ovđe je važno napomenuti da je nekoliko supervizora iz prve edukacije o superviziji završilo i ovaj program postdiplomskog studija),

•          Prvi naučno-istraživački radovi o potrebama, mogućnostima i preprekama implementaciji supervizije u sistem socijalne zaštite u BiH,

•          Prva međunarodna konferencija o menadžmentu i superviziji u socijalnom radu (Neum, 2009),

•          Organizovanje Asocijacije supervizora u BiH (Neum, 2009),

•          Prihvatanje Asocijacije supervizora u BiH kao punopravnog člana Međunarodnog udruženja supervizora i trenera (ANSE),

•          Prve dugoročne supervizijske prakse.

4)         Prepoznavanje potrebe za supervizijom i razvoj supervizijske prakse

            Prepoznavanje potrebe za supervizijom može se posmatrati u odnosu na pravno- institucionalni okvir, s jedne, i razvoj supervizijske prakse, s druge strane. Pored toga, možemo ga podijeliti na dva vremenska razdoblja: prvi je od 2009. do 2015. godine, a drugi od 2015. do danas.

            U okviru razvoja pravno-institucionalnog okvira, prvi veliki “korak” jeste prepoznavanje supervizije u Zakonu o socijalnoj zaštiti RS (2012) kao “dužnosti” ili “obaveze” za ustanove socijalne zaštite.  Pritom se supervizija prepoznaje kao “organizovana i stalna stručna podrška”, čiji je krajnji cilj kvalitetnija praksa sa korisnicima. Iako ovakvo zakonsko rješenje, samo po sebi, nije bilo dovoljno da pokrene talas razvoja supervizijske prakse u ustanovama socijalne zaštite, ono je omogućilo jedan pravno-institucionalni okvir u kome je takva praksa moguća. Takođe, ponudilo je model zakonskog rješenja za uvođenje supervizije, koji su kasnije slijedile neke od reformi relevantnih zakona u kantonalnim ministarstvima Federacije BiH.

            Ipak, na Uputstvo za sprovođenje supervizije (Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS, 2017), kao drugi veliki “korak” u razvoju pravno-institucionalnog okvira, čekalo se pet godina. To je još jedan primjer kako je za istinsko prihvatanje neke novine potrebno, prije svega, prepoznavanje njenog značaja od strane onih koji treba da je prihvate. Supervizija se nije mogla (niti je trebala) “nametnuti” zakonskim rješenjem, sa vrha hijerarhijske ljestvice u sistemu socijalne zaštite. Bilo je potrebno da sami socijalni radnici prepoznaju potrebu za profesionalnom podrškom, te rizike od profesionalnog sagorijevanja. Tek tada je profesionalna zajednica postepeno krenula da prepoznaje važnost supervizijske podrške u ustanovama socijalne zaštite, što je, naposljetku, rezultiralo izradom pomenutog Uputstva. Istovremeno, organizuju se prvi okrugli stolovi na temu supervizije (Udruženje socijalnih radnika banjalučke regije, Banja Luka, 2017; i Udruženje socijalnih radnika kantona Sarajevo, Sarajevo, 2017). Ovi okrugli stolovi su podržani i posjećeni od strane predstavnika relevantnih ministarstava, što predstavlja svojevrsno “nalaženje” predstavnika vlasti i samih socijalnih radnika u BiH u istoj “tački”, a to je potreba za supervizijskom praksom u ustanovama socijalne zaštite.

            U isto vrijeme, supervizijska praksa u BiH razvija se nezavisno od razvoja pravno- institucionalnog okvira. Značaj supervizije prepoznaje se, prije svega, u okviru nevladinih organizacija, koje već od 2010. godine angažuju magistre supervizije u socijalnom radu, za kontinuiranu stručnu podršku svojim radnicima i volonterima. Riječ je, uglavnom, o nevladinim organizacijama koje se bave pružanjem psihosocijalne podrške djeci i mladima  (Nova Generacija, Banja Luka , Narko-Ne, Sarajevo ), a u obje supervizija se pružala volonterima. Ova ciljna grupa supervizanata nije slučajna, imajući u vidu da se, istorijski posmatrano, supervizija upravo i počela razvijati u radu sa volonterima u dobrotvornim organizacijama. Međunarodna organizacija IOM angažuje supervizora za profesionalnu podršku psiholozima, koji su na nivou cijele BiH pružali psihosocijalnu pomoć vojnicima koji su otpušteni iz vojne službe  (Sarajevo, 2011–2015). Na Studijski program socijalnog rada u Banjoj Luci (od 2009. godine na Fakultetu političkih nauka), uvodi se, 2011. godine, supervizija studenata na terenskoj nastavi, kao obavezan dio nastavnih aktivnosti na predmetu Praktična nastava. Pored navedenih angažmana, Asocijacija supervizora u BiH je preko projektnih aktivnosti uspjela da dobije finansijsku podršku od strane Ministarstva za rad i socijalnu politiku, za pružanje supervizije centrima za socijalni rad Tuzlanskog kantona (2011, 2013).

            Posebno je važno prepoznavanje mogućnosti doprinosa magistara supervizije u socijalnom radu, i u unapređenju timskog rada u profitnim organizacijama, koje se ne bave pružanjem psihosocijalne pomoći  (Sarajevo, 2012, 2013). Znanja i vještine o timskoj superviziji, sasvim sigurno mogu se djelotvorno upotrijebiti u unapređenju timskog rada, bez obzira na profesiju kojom se zaposleni, odnosno stručni tim, bavi.

            Na ovaj način se magistrima supervizije pruža prilika da usavršavaju svoje supervizijske vještine, u “procjepu” između završetka njihove edukacije i prvih javnih konkursa za ulogu supervizora u ustanovama socijalne zaštite (JU Dom za nezbrinutu djecu – Bjelave, 2015; Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Unsko-sanskog kantona, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite tuzlanskog kantona i Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite centralno-bosanskog kantona, 2016).  

            Može se zaključiti da se u okviru prvog vremenskog okvira ove faze (2009–2015) nastavlja razvoj pravno-institucionalnog okvira za implementaciju supervizije u sistem socijalne zaštite. Istovremeno, u okviru ovog vremenskog perioda, supervizijska praksa se razvija u okviru rada nevladinih i međunarodnih organizacija, sa samo jednim izuzetkom supervizije u centrima za socijalni rad Tuzlanskog kantona, kao dijela projektne aktivnosti organizovane od strane Asocijacije supervizora u BiH. To je još uvijek vrijeme u kome sistem socijalne zaštite ne prepoznaje superviziju kao profesiju koja može biti djelotvorna u unapređenju kvaliteta rada i psihosocijalnoj zaštiti stručnih radnika.

            Od 2015. godine, razvoj supervizije u BiH dobija novi “vjetar u leđa”. Jedan od glavnih razloga je svakako “sazrijevanje” svih onih, do tada uloženih snaga u reformu sistema socijalne zaštite i obrazovanja za socijalni rad. Svijest profesionalne zajednice postepeno se razvila do tačke kada postoji kritična masa socijalnih i drugih stručnih radnika u ustanovama socijalne zaštite, koji prepoznaju potrebu za supervizijskom podrškom. Pored toga, u okviru krizne intervencije u Neumu 2014. godine, oko 150 direktora, socijalnih radnika i drugih stručnih radnika u centrima za socijalni rad opština pogođenih velikim poplavama, dobija iskustva primanja supervizije. To i jeste nadjelotvorniji način edukacije pomagača o superviziji – kroz iskustveno učenje. Vjerujemo da je ovaj direktan susret sa supervizijskom podrškom, ovako značajne grupe zaposlenih u centrima za socijalni rad u BiH, takođe značajno ubrzao prepoznavanje potrebe za supervizijom u okviru sistema socijalne zaštite.